اختلال نقص توجه و بیش فعالی و یا ADHD (همان Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ، یک اختلال روانپزشکی از نوع عصبی-تکاملی بوده و امکان ظهور علائم و تشخیص آن در بازه های زمانی پیش دبستانی و دبستانی ، نوجوانی و جوانی و حتی بزرگسالی نیز وجود خواهد داشت.
علائم تشخیص کلی این اختلال را به دو گروه علائم مبتنی بر بیش فعالی و بروز رفتار های تکانشی و نیز علائم مبتنی بر نقص توجه و تمرکز تقسیم بندی می‌کنند.
موارد حاد تر ابتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی را معمولا می‌توان از سنین شیرخوارگی تا ۳ سالگی مشاهده کرد اما تشخیص قطعی ابتلای به این اختلال را تا بعد از ورود کودک به سنین پیش دبستانی به تعویق می‌اندازند.
شیوع اختلال نقص توجه و بیش فعالی به چه میزان است؟
میزان شیوع و پراکندگی این اختلال مخصوصا در سنین پیش دبستانی و دبستانی بالا بوده و چیزی در حدود ۷ الی ۸ درصد کودکان در سنین مدرسه علائم مرتبط با این اختلال را از خود نشان می‌دهند.
هرچند میزان ابتلا در افراد بزرگسال بین ۲ الی ۳ درصد جمعیت کل گزارش شده است ، با این وجود برای تشخیص قطعی این اختلال می‌بایست برخی از علائم ابتلای به این اختلال را تا قبل از سنین ۱۰ الی ۱۲ سالگی (دوره تکاملی) مشاهده کرد.
همچنین شانس ابتلای کودکان پسر به اختلال مذکور را حدود ۲ الی ۹ برابر جمعیت دختران همسن دانسته اند.
مهم ترین دلایل ابتلا به ADHD در کودکان چه مواردی هستند؟
محتوای ماده وراثتی (ژنتیک) معمولا نقش بسزایی را (حدود ۷۵ درصد) در ابتلای کودکان به اختلال نقص توجه و بیش فعالی بازی می‌کند ، به طوری که خطر ابتلای فرزندان دارای خویشاوندان درجه یک با سابقه مبتلا شدن به بیماری مذکور بین ۲ الی ۸ برابر نسبت به سایر کودکان ، با سابقه خانوادگی بهنجار می‌باشد.
تاثیر تغییر در میزان انتقال دهنده های عصبی نورآدنرژیک (مانند نوراپی‌نفرین) و دوپامین در ابتلای به این اختلال اثبات شده می‌باشد.
همچنین تصور می‌شود جمعی از عوامل محیطی مانند استعمال دخانیات توسط مادر در دوران حاملگی و نیز مصرف مواد غذایی با نگهدارنده ها ، رنگ های خوراکی و ترکیبات قندی فراوان در ابتلا کودکان به این اختلال در آینده موثر باشند.
تشخیص
لیبل گذاری کودکان با اختلال ADHD ، بر اساس معیار های تشخیصی سند DSM-5 صورت گرفته و با همین منظور ، ۱۸ معیار تشخیصی مشخص (۹ معیار برای تشخیص اختلال در نقص توجه و ۹ معیار برای تشخیص رفتار های تکانشی و بیش فعالی) تعریف می‌گردد.
اگرچه اغلب اختلالات نقص توجه و بیش فعالی همراه با یکدیگر مشاهده می‌شوند اما بر اساس معیار های ذکر شده در DSM-5 ، این اختلال در سه حیطه مطرح شده است.
نوع بیش فعالی و رفتار تکانشی :
چنانچه کودک تعداد ۶ مورد از ۹ مورد معیار های تشخیص قطعی ذکر شده در سند را به مدت ۶ ماه داشته باشد ، تشخیص بر ابتلای وی به نوع بیش فعالی اختلال ذکر شده خواهد بود.
نوع نقص توجه و اختلال در تمرکز :
چنانچه کودک تعداد ۶ مورد از ۹ مورد معیار های تشخیص قطعی ذکر شده در سند را به مدت ۶ ماه داشته باشد ، تشخیص بر ابتلای وی به نوع نقص توجه و تمرکز اختلال ذکر شده خواهد بود.
نوع مرکب (اختلال در نقص توجه و بیش فعالی) :
چنانچه کودک شرایط ذکر شده در دو مورد فوق را به صورت همزمان داشته باشد ، تشخیص بر ابتلای وی به اختلال بیش فعالی و نقص توجه خواهد بود.
موردی که در این بین بسیار حائز اهمیت می‌باشد ، بروز و ظهور علائم ذکر شده در هر نوع در سنین قبل از ۱۲ سالگی بوده و این علائم می‌بایست موجب اختلال و نقصان در عملکرد (مانند افت تحصیلی ، دشواری و نقص در برقراری ارتباطات بین فردی و …) آن هم در دو محیط به صورت همزمان (به طور معمول خانه و مدرسه) شده باشند.
در بحث تشخیص و جدا کردن کودکان مبتلا به این اختلال از سایر افراد ، گزارش افرادی مانند معلم و یا مربی مهد کودک و یا کودکستان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است ، چراکه ما همواره به دنبال محیطی هستیم که کودک را بتوان به طور همزمان با سایر همسالانش مقایسه کرده و تفاوت های او را به صورت مشهودی گزارش کرد.
به طور معمول همزمان با افزایش سن در کودکان مبتلا به این اختلال ، بیش فعالی به صورت مشهودی کاهش پیدا می‌کند اما علائم مرتبط با نقص توجه و تکانشگری همچنان ادامه پیدا خواهند کرد.
نکاتی پراکنده در باب علائم کودکان مبتلا به ADHD :
• این کودکان معمولا از میزان خواب کمتری در مقایسه با سایر کودکان برخوردار می‌باشند.
• در موارد شدید تر این اختلال ، ممکن است حتی از همان زمان جنینی و در رحم مادر خود ، جنب و جوش فراوانی داشته و در زمان نوزادی و شیرخوارگی نیز در گهواره خود آرام و قرار نداشته باشند.
• گریه و زاری بیش از اندازه کودک از همان سنین خردسالی و شیرخوارگی ، می‌تواند یکی دیگر از علائم ابتلا به نوع شدید این اختلال باشد.
• این کودکان در ادامه فرآیند رشد و تکامل و پس از ورود به سنین پیش دبستانی و دبستان ، ممکن است در انتظار کشیدن برای فرارسیدن و رعایت نوبت دچار مشکل بوده و اصرار و پافشاری زیادی برای رسیدن آنی و زودهنگام به خواسته های خود داشته و تحمل نهی شدن از انجام و یا ادامه کار را نخواهند داشت.
• این کودکان معمولا پاسخ به سوالات امتحانی را سریع شروع کرده و در ادامه ، پس از طی شدن مدت زمان کوتاهی از شروع و پیشروی در آزمون خیلی زود خسته می‌شوند.
• بروز رفتار های تکانشی در این کودکان (مخصوصا در نوع بیش فعال) بسیار زیاد بوده و برای مثال ممکن است تا حد زیادی در میان صحبت افراد دیگر پریده و یا در هنگام عبور از خیابان ، به ناگهان دست والدین خود را رها سازند.
• این کودکان معمولا در موقعیت های نامناسب ، تحرک زیادی داشته و برای مثال می‌دوند و از اشیاء و مکان های مختلف ، بالا می‌روند.
همچنین بازی های پر سر و صدایی داشته و گاها بسیار پرحرف هستند.
• در هنگام نوشتن املا ، معمولا توجه کافی نداشته و برای مثال نقطه کلمات را به درستی قرار نمی‌دهند ، همچنین در حفظ کردن مطالبی که به آن ها علاقه ای ندارند دچار مشکل بوده و تکالیف خود را به اتمام نمی‌رسانند و در انجام آن ها (به دلیل نداشتن تمرکز کافی) به کندی عمل می‌کنند.
• این دسته از نوباوگان در هنگام تدریس معلم ، توجه و تمرکز کافی را برای گوش دادن به مطالب او نداشته و نهایتا بتوانند دقایقی از گفته های معلم خود را دنبال کنند ، همچنین با کوچک ترین صدایی ممکن است حواسشان پرت شود و نیز در بیشتر موارد فراموش کار نیز می‌باشند.
• نکته ای که در این بین جالب توجه به نظر می‌رسد این است که این کودکان برای انجام دادن کار هایی که به انجام دادن آن ها علاقه دارند (حتی اگر نیاز به توجه و تمرکز بسیار زیاد داشته باشند) ، دچار مشکلی نبوده و انجام دادن آن را در صورت نیاز تا ساعت ها نیز ادامه می‌دهند.
اما در همین حالت نیز ، علائمی مانند کم شدن حساسیت شنیداری (فرضا پاسخ فوری و مناسب در هنگام صدا شدن اسم) وجود دارند که می‌توان از آن ها برای مشخص کردن این کودکان استفاده کرد.
• عواملی مانند پافشاری و استبداد این دسته از کودکان برای پیشبرد اهداف و علایق خود (عدم توجه به نظر دیگر کودکان) و همچنین افت و شکست های تحصیلی در نهایت باعث می‌شوند تا از نظر اجتماعی معمولا تنها تر باشند.
آبا اختلال نقص توجه و بیش فعالی درمان می شود؟
حدود ۲۰ درصد از کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی تا بعد از ۱۲ سالگی و ۴۰ درصد تا بعد از ۱۸ سالگی به صورت کامل درمان می‌شوند.
در طرف مقابل نیز ، حدود ۴۰ درصد از این افراد درمان نمی‌شوند که در این صورت تجویز دارو های ضد بیش فعالی و نقص توجه برای این افراد تا آخر عمر ایشان ادامه خواهد داشت.
درمان این دسته از کودکان می‌تواند ترکیبی از درمان های Psychosocial (روانی-اجتماعی) مانند کاردرمانی و دارو درمانی باشد.دارو درمانی در این نقطه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و معمولا از دارو های استیمولانت (تحریکی) (مانند ریتالین ، آتوموکستین و کولونیدین) برای درمان این کودکان استفاده می‌شود.
کلینیک کاردرمانی و گفتار درمانی محیا ، با کادری مجرب در زمینه درمان اختلالات رشد تکاملی ، برای انجام ارزیابی ، تشخیص و مداخله به هنجار ، آماده خدمت رسانی به مراجعین محترم در حیطه اختلالات حرکتی ، شناختی و گفتاری حاصل از ناهنجاری های ژنتیکی می‌باشد.
موارد تشخیص اشتباه با سایر اختلالات
در موارد بسیاری ممکن است مرز بین علائم ناشی از اختلالاتی مانند اضطراب (بی‌قراری و نقص توجه حاصل از اضطراب) ، افسردگی (رفتار های پرخاشگرانه و یا تکانشی حاصل از افسردگی) ، اختلالات سلوک (ناهنجاری های رفتاری حاصل از اختلالات سلوک) ، اختلالات مانیک (هیجان و بیش فعالی ناشی از مانیا) و اختلالات یادگیری خاص ، با اختلال نقص توجه و بیش فعالی بسیار باریک باشد و نباید کودکان مبتلا به ناهنجاری های ذکر شده را با کودکان مبتلا به ADHD اشتباه گرفت.
اختلالات یادگیری خاص (Learning Disability) ، دسته ای از اختلالات نورولوژیک هستند که شامل سه حیطه عمده اختلال ریاضی ، اختلال خواندن و اختلال نوشتن می‌باشند و از این نظر می‌بایست بین افت تحصیلی و بی دقتی در پیشبرد فرآیند های درسی حاصل از این دسته از اختلالات و اختلال نقص توجه و بیش فعالی تفاوت قائل شد.
نقص توجه و بیش فعالی و افزایش احتمال ابتلا به انواع تاخیر در رشد تکاملی
در مورد کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی ، آنچه که با نام تاخیر در رشد تکاملی ذهنی شناخته می‌شود ، کمی با موارد دیگری از این دست که ممکن است کودکان با آسیب های نورولوژیک جدی تری مانند اتیسم و یا سندرم داون بدان مبتلا شوند ، متفاوت است.
این کودکان معمولا هوشبهری طبیعی داشته و از این نظر معمولا مشکلاتی جدی در حیطه تفکر انتزاعی ، قضاوت و پردازش خام اطلاعات نخواهند داشت.
آنچه که در این کودکان از آن به عنوان تاخیر در رشد تکاملی ذهنی و شناختی یاد می‌شود ، در واقع به همان کژکاری اجتماعی و تحصیلی ، آن هم به دلیل دشواری در کسب و استفاده از مهارت های کارکرد اجرایی برمی‌گردد.
تحقیقات اخیر ، بیان کننده این نظریه هستند که توانایی هر فرد برای بروز دادن یک عملکرد اجتماعی و یا تحصیلی درست ، به میزان مهارت او در استفاده از کارکرد های اجرایی برخواهد گشت.
ضعف در عملکرد های تحصیلی
زمانی که یک کودک مبتلا به ADHD ، همچنان در درونی سازی توانایی های مانند خودتنظیمی و خودکنترلی ، در جهت پذیرش و جهت دهی به محرک های پیرامون و دریافت انتخابی آن ها و در نتیجه کنترل بر روی پندار و البته رفتار خود ، مشکل داشته باشد مسلما نخواهد توانست تا در انجام فرآیند هایی مانند حافظه غیر کلامی ، حافظه کلامی ، انگیزش ، حل مسئله ، توجه انتخابی ، توجه تقسیم شده ، توجه پایدار ، توجه انتقالی و یادگیری عملکردی صحیح داشته باشد.
ضعف در عملکرد های اجتماعی
یکی دیگر از جنبه های ابتلا به این اختلالات ، ضعف در کسب و استفاده از مهارت های اجتماعی است.
این کودکان معمولا عملکرد ضعیفی در به کارگیری مهارت های اجتماعی مانند توجه به آداب و هنجار های اجتماعی ، به اشتراک گذاری وسایل ، رفتار های همدلانه و مهارت های انطباقی و سازشی از نوع اجتماعی داشته و به همین خاطر بیشتر از سایر همسالان خود به کژکاری های رفتاری و سلوکی مانند دروغگویی ، دزدی ، خودخواهی و پرخاشگری و آسیب رساندن به دیگران دچار شوند.
همچنین به دلیل مشکلاتی که پیش از این از آن ها به طور مفصل یاد شد ، به نسبت سایر گروه های سنی مشابه کمتر توسط همسالان خود پذیرفته شده و معمولا از جانب ایشان طرد می‌شوند.
بنابراین پایین بودن اعتماد به نفس در این کودکان به دلیل طرد شدن از سایر همسالان ، شکست های تحصیلی در مدرسه و رفتار نابهنجار خانواده نیز می‌تواند برای آن ها در آینده به معضلی جدی تبدیل شود.
موارد هم‌ابتلائی و احتمال بروز تاخیر در رشد تکاملی به صورت جدی تر :
مشاهده هم‌ابتلائی (ابتلا همزمان به برخی از اختلالات روانپزشکی) نیز در کودک مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی ، نیز امری دور از انتظار نیست.
تیک های عصبی (مانند پریدن شانه ، پلک زدن ، تیک های صوتی ، بالا کشیدن مکرر بینی و …) ، اختلالات سلوک (بیشتر در نوع بیش فعالی) ، اختلالات یادگیری خاص (مانند اختلال خواندن) ، اختلال وسواس جبری ، اختلال نافرمانی مقابله جویانه ، اختلالات افسردگی ، دوقطبی ، اضطراب و اختلالات ناهماهنگی تکاملی ، همگی از جمله مواردی هستند که می‌توانند به طور همزمان با اختلال ADHD ، در این کودکان دیده شوند.
در این صورت ، احتمال ابتلا به اشکال جدی تری از تاخیرات رشدی نیز در این کودکان بالاتر رفته و می‌بایست به طور گسترده ای با عوارض ناشی از هر یک از این اختلالات ، مقابله نمود.
