اختلال هماهنگی رشد (DCD) یا دیس پراکسی (Dyspraxia)، اختلالی است که بر روی یادگیری حرکات، هماهنگی میان فعالیت های جسمی و ارتقاء مهارت های درشت و ظریف تاثیر می گذارد.
این اختلال تاثیری بر روی میزان هوش نداشته و میتواند هر فرد با هر وضعیت هوشی را تحت تاثیر قرار دهد.
اختلال هماهنگی رشد (دیس پراکسی)
معمولا شنیدن صدای شادی و فریاد کودکان در حین بازی کردن، تجربه شیرینی است که حاکی از طبع خستگی ناپذیر آنها برای انجام بازی های حرکتی و جنب و جوش بیش از حد می‌باشد.
بنابراین کمتر کودک سالمی را می‌توان پیدا کرد که میل فراوانی به دویدن، بالارفتن از اشیاء، پریدن و یا پرتاب اشیاء به سمت هدف نداشته باشد؛ میلی که البته با گذشت زمان و با افزایش سن، به تدریج کاهش پیدا خواهد کرد.
مطالعات صورت گرفته بر روی رفتار حرکتی کودکان، نشان دهنده ارتباط مستقیم بین رشد چند جانبه سیستم اعصاب مرکزی با انجام طرحواره های حسی و حرکتی در سنین کودکی می‌باشد.
رشدی که تنها و تنها با استفاده کردن کودک از فرصت های اکتشاف و بررسی فیزیکی محیط اطراف، آن هم به منظور ارتقاء آگاهی او از نتیجه برهم‌کنش حرکتی کودک و نوع پاسخ دریافت شده از محیط حاصل خواهد شد.
رشد مهارت های درکی-حرکتی در کودکان به چه چیز بستگی دارد؟
در هنگام تولد، نوزاد حتی از انجام دادن ساده ترین حرکات ارادی مانند باز و بسته کردن انگشتان خود نیز عاجز خواهد بود؛ ناتوانی که به مرور و با گذشت فاصله بسیار کوتاهی از نخستین ماه های به دنیا آمدن وی، به سرعت با توانایی کودک در یادگیری رفتار های حرکتی پیچیده جایگزین خواهد شد.
سرعت بالای تغییر در رفتار حرکتی کودک، بیان کننده رشد بسیار سریع سیستم عصبی و به خصوص مغز می‌باشد.
عوامل گوناگونی می‌توانند بر روی توانایی های درکی-حرکتی کودک تاثیر گذار باشند که برخی از آن ها عبارت اند از :
• وراثت و ژنتیک
اطلاعات ذخیره شده بر روی محتوای وراثتی سلول ها تاثیر زیادی بر روی توانایی عمومی حرکت و غلبه بر چالش های فیزیکی و همچنین چابکی افراد خواهد داشت.
• شرایط محیطی
وجود یک فرصت محیطی نابرابر برای کشف محیط در کودکانی با محتوای وراثتی مشابه، به احتمال زیاد منجر به بروز تفاوت های فاحشی در توانایی حرکتی ایشان (و بالا رفتن احتمال ابتلا به اختلال هماهنگی رشد و دیس پراکسی) خواهد گردید.
• سن و رشد فیزیکی
در حالی که از یک شیرخوار پنج ماهه انتظار می‌رود تا به صورت کاملا غریزی انگشت یک بزرگسال را بفشارد، یک کودک سه ساله میتواند دویدن و بالا و پایین دویدن را تمرین کند.
• تغذیه و رژیم غذایی
داشتن یک رژیم تغذیه ای با کیفیت به معنای رشد هر چه بهتر دستگاه اسکلتی و عضلانی و ایجاد قدرت لازم برای انجام حرکات فیزیکی خواهد بود.
سطوح حرکت
قبل از پرداختن به اختلال هماهنگی رشد (دیس پراکسی)، لازم است تا به بررسی دقیق مراحل و سطوح حرکت در سلسله مراتب رشد تکاملی حرکتی بپردازیم.
دانشمندان معتقدند که انسان ها نخستین تجربیات حرکتی خود را از طریق رفلکس های شیرخوارگی و آن هم به نحوی کاملا غیر ارادی به دست می‌آورند.
رفلکس ها در واقع به دسته ای از فرآیند های فیزیولوژیکی ناخودآگاه و نسبتا سریعی گفته می‌شوند که به واسطه آن ها، در پی بروز تحریکات حسی به خصوصی، انقباضات غیر ارادی یک یا چند ماهیچه رخ می‌دهد.
در ادامه اما با همراه شدن برخی از این حرکات غیر ارادی با لذایذ جسمانی و یا پاداش، یادگیری حرکتی صورت می‌گیرد.
درواقع کودک به تدریج می‌آموزد تا برای به دست آوردن مجدد پاداش، به صورتی کاملا ارادی و فعال تلاش کرده و اندام های خود را به شکلی هدفمند حرکت دهد (مانند رفلکس روتینگ).
در ادامه راه و با افزایش سن، کودک قادر خواهد بود تا مهارت های حرکتی خاصی را یکی پس از دیگری آموخته و به صورت ارادی از خود به نمایش گذارد.
مهارت هایی که با در نظر گرفتن مراتب و مراحل رشد تکاملی جسمی، به مایلستون های رشد درکی حرکتی معروف هستند.
پس از کسب هر مایلستون حرکتی اما، کودک سعی می‌کند تا با تفسیر بهنجار تحریکات حسی، محاسبه دقیق فواصل اجسام و بالا بردن آگاهی بدنی، در انجام دادن فعالیت مذکور مهارت پیدا کرده و از بروز علائم اختلال هماهنگی رشد (دیس پراکسی) جلوگیری نماید.
حالتی که در آن کودک به سادگی، طرحواره های حرکتی دقیقی را اجرا کرده و برای انجام آن ها، زمان اندکی را صرف می‌کند.
در واقع می‌توان گفت که کودک مبدا صدور دستورات حرکتی را از سطح کورتیکال و آگاه، به نواحی سابکورتیکال و نا آگاه تغییر داده است.
تکرار مفهومی مهم در یادگیری حرکتی است. مهارت های حرکتی جدید باید تمرین و تکرار شوند تا قوی ، روان و هماهنگ شوند. با تمرین برخی حرکات آنچنان غیرارادی و سابکورتیکال می شوند که ما به سختی از آنها آگاه می شویم و نیازی به توجه به اینکه چگونه آنها را انجام می دهیم نداریم.
پراکسی چیست؟
پراکسی (Praxis) در واقع به توانایی فرد برای “تصمیم گیری” درباره انجام یک حرکت (در وهله اول) و “چگونگی انجام” صحیح حرکت مذکور (در وهله دوم) گفته می‌شود.
“پراکسی” در واقع مانند یک پل ارتباطی میان سطوح “ذهنی-شناختی” و “جسمی-حرکتی” یک فعالیت ارادی قرار می‌گیرد.
یک فرد با استفاده از توانایی پراکسی خود میتواند پس از تفکر، قضاوت و تصمیم گیری درباره انجام یک حرکت ارادی، آن را به مراحل قابل اجرا تقسیم کرده و به شکلی عملی اجرا کند.
پراکسی مراحل و سطوح مختلفی دارد که در صورت بروز ناهنجاری در هر یک از آن ها، توانایی کودک برای انجام دقیق و ماهرانه فعالیت های جسمی از بین رفته و اصطلاحا سبب دست و پا چلفتی شدن کودک (اختلال هماهنگی رشد و دیس پراکسی) می‌گردد.
به صورت کلی، پراکسی از سه سطح متفاوت تشکیل شده است.
در اینجا کودک ۶ ساله ای را فرض کنید که می‌خواهد ضمن برداشتن و باز کردن درب یک پاکت شیر، آن را داخل لیوانی بریزد.
1. تفکر، تصمیم گیری و شناخت اجزا
در مرحله اول کودک می‌بایست کاربرد هر یک از اشیاء مانند لیوان، شیر و حتی پاکت آن را بداند و به صورت ارادی تصمیم بگیرد تا شیر را داخل لیوان بریزد و بخورد.
2. هماهنگی و برنامه ریزی حرکتی
پس از تصمیم گیری کودک، نوبت به هماهنگی و برنامه ریزی برای اجرای حرکت می‌رسد.
در این مرحله کودک سعی می‌کند تا یک فعالیت دشوار و پیچیده را، به مراحل ساده تری تقسیم کرده و ضمن زمان‌بندی هر حرکت، آن را با اطلاعات دریافتی از محیط، هماهنگ کند.
ارتباط تنگاتنگ قشر حرکتی مخ با قسمت های دیگری مانند مخچه، تالاموس و سامانه لیمبیک، باعث می‌شود تا از طرفی دستور حرکتی صادر شده به اندام ها، با حواسی مانند بینایی، لامسه، عمقی و … یکپارچه شده و از طرفی دیگر حرکت فعلی با تجربیات قبلی مشابه، تطبیق داده شود.
در نتیجه این امر، کودک قادر خواهد بود تا با زمان بندی درست، بدون اینکه شیر از لیوان بیرون بریزد و یا بیش از حد پر شود (لبریز گردد)، فعالیت را انجام دهد.
این مرحله در سلسله مراتب رشد و تکامل هماهنگی حرکتی بسیار پر اهمیت بوده و در صورت بروز هرگونه آسیب و یا ناهنجاری در آن، کودک مستعد ابتلا به اختلال هماهنگی رشد (دیس پراکسی) خواهد گردید.
توجه این نکته بسیار حائز اهمیت است که تکرار، مهم ترین مفهوم در یادگیری و هماهنگی حرکتی است و فعالیت های حرکتی جدید، باید تمرین و تکرار بشوند تا قوی، روان و هماهنگ گردند.
این امر به خوبی ارتباط میان راه های منتهی به قشر حرکتی مخ و هیپوکامپ (مرکز حافظه) از سیستم لیمبیک توجیح می‌کند.
3. استفاده از دستگاه اسکلتی-عضلانی
در این مرحله کودک قادر خواهد بود تا با به کار گیری عضلات و مفاصل خود، درب پاکت شیر را باز کرده و شیر را به داخل لیوان بریزد.
برای مثال کودک سعی می‌کند تا با منقبض کردن واحد های فلکسوری انگشتان و پرونیت کردن ساعد خود، شیر را از پاکت به درون لیوان بریزد.
ارتباط بهنجار میان واحد های عصبی و عضلانی، ثبات و دامنه بهنجار مفاصل، تون عضلانی مناسب و … ، همگی از شرایط لازم برای انجام شدن هر چه با کیفیت تر حرکات فیزیکی در این مرحله می‌باشند.
هرچند پراکسی را به مراحل مختلفی دسته بندی می‌کنند اما هم‌پوشانی هر مرحله با مرحله قبل و بعد از خود، باعث می‌شود تا انجام یک فعالیت، به صورتی کاملا پیوسته انجام گردد.
همچنین در یک فعالیت ساده مانند ریختن شیر در لیوان، در حین انجام هر قسمت از فعالیت، هر مرحله (خصوصا مرحله دوم) ممکن است بار ها و بار ها تکرار شود.
برای مثال، کودک با دیدن لیوان شیر و مقدار پر شدن آن، در آن واحد برای ادامه دادن حرکت و یا توقف آن تصمیم گیری کرده و با تکرار چندین و چند باره مرحله دوم، میزان ابداکشن شانه، اکستنشن آرنج و پرونیشن مفاصل رادیو‌اولنار فوقانی و تحتانی خود را با میزان پر شدن لیوان تغییر می‌دهد.
بروز ناهنجاری در کسب و استفاده موثر از هر یک از مراحل سه گانه پراکسی، میتواند سبب ابتلا کودک به اختلال هماهنگی رشد گردد.
علائم اختلال هماهنگی رشد (دیس پراکسی) چیست؟
● علائم دیس پراکسی در نوباوگان
تاخیر در رسیدن به نقاط عطف رشد طبیعی می تواند از جمله نشانه های زودهنگام ابتلا کودکان خردسال به اختلال هماهنگی رشد باشد.
برای مثال کسب مهارت هایی مثل غلت زدن، نشستن، خزیدن یا چهار دست و پا راه رفتن کودک ممکن است کمی بیشتر از حد انتظار طول بکشد.
همچنین ممکن است متوجه شوید که :
• وضعیت قرار گیری (پاسچر) سر و گردن، تنه و اندام های کودکتان طبیعی نبوده و به سایر همسالانش شباهتی ندارد.
• کودک در انجام دادن برخی از بازی هایی که به هماهنگی بیشتری نیاز دارند، با شکست مواجه می‌شود، مانند چیدن آجر ها روی هم و یا خط خطی کردن با مداد.
• کودک در یاد گرفتن روش خوردن غذا با قاشق و یا نوشیدن آب از لیوان با مشکلاتی مواجه است.
● علائم اختلال هماهنگی رشد در کودکان بزرگ تر
هنگامی که کودک بزرگ و بزرگ تر می‌شود، به مرور ممکن است با مشکلات قابل توجه تری مواجه شود.
دشواری در انجام فعالیت هایی که نیازمند هماهنگی حسی-حرکتی می‌باشند، از علائم اصلی دیس پراکسی به شمار می‌رود.
بنابراین کودک ممکن است در انجام فعالیت های زیر با مشکلاتی روبرو شود:
• آن ها اغلب به دلیل عدم هماهنگی کافی از پیوستن به فعالیت هایی مانند لی لی کردن، پریدن، دویدن، گرفتن یا لگد زدن به توپ اجتناب می کنند و ممکن است مشارکت فعال در زنگ های ورزش برایشان مشکل باشد.
• برخی از این کودکان در بالا و پایین رفتن از پله ها با مشکلات زیادی روبرو هستند و برای انجام این کار به کمک دیگران نیاز دارند.
• ممکن است مهارت هایی مانند نقاشی کردن، استفاده از قیچی و خوش خط بودن نوشتار کودک (دست خط) نسبت به سایر کودکان هم سن او کمتر توسعه یافته باشد.
• کودک برای انجام دادن فعالیت های روزمره ای مانند لباس پوشیدن، بستن دگمه و بستن بند کفش با دشواری هایی مواجه است و برای رسیدن به استقلال در این زمینه، به کمک سایرین نیازمند است.
• مشکلاتی از قبیل عدم تعدیل و یکپارچگی حسی در کودکانی که به اختلال هماهنگی رشدی مبتلا هستند میتواند باعث ایجاد تکانشگری، بیش‌فعالی و بروز کلیشه های رفتاری مانند بال بال زدن گردد.
• کودک مبتلا به دیس پراکسی ممکن است بی دست و پا (دست و پا چلفتی) به نظر برسد، زیرا ممکن است به اشیاء دور و برش برخورد کند، اشیاء را به صورت ناخواسته رها کند و زیاد بیفتد.
• برخی از کودکان مبتلا به اختلال هماهنگی رشدی نیز ممکن است نسبت به سایر همسالانشان، تناسب اندام کمتری داشته باشند زیرا عملکرد ضعیف آنها در رفتار های حرکتی، ممکن است باعث بی میلی آن ها نسبت به فعالیت های ورزشی گردد.
● سایر نشانه ها
علاوه بر مشکلات مربوط به حرکت و هماهنگی، کودکان مبتلا به دیس پراکسی می توانند مشکلات دیگری نیز داشته باشند، مشکلاتی مانند:
• نقص توجه و تمرکز یکی دیگر از علائم شایع در کودکان مبتلا به اختلال هماهنگی رشد می‌باشد که میتواند ضعف در انواع گوناگونی از توجه مانند توجه پایدار، انتخابی، تقسیم شده، شناور و … را برای کودک به همراه داشته باشد.
• از ضعف حافظه به دلیل محدودیت تمرکز و پایین بودن طاقت کاری در این دسته از کودکان، میتواند به عنوان یکی دیگر از عوارض جانبی ابتلا به این اختلال نام برد.
• این کودکان معمولا به دلیل وجود اختلال در توجه و حافظه، در زمینه کسب و استفاده از مهارت های ذهنی سطح بالا مثل کارکرد های اجرایی و فراشناخت با عقب ماندگی مواجه خواهند شد.
• کودکان مبتلا به دیس پراکسی به دلیل “متفاوت بودن” با سایر همسالانشان، گاها در پرورش برخی از مهارت های اجتماعی مانند دوست پیدا کردن و شرکت در بازی های گروهی با مشکلاتی روبرو هستند.
• مشکلات آموزشی و دشواری در یادگیری مطالب جدید برای این دسته از کودکان، ویژگی متداولی به شمار می‌رود که به دلیل نقص در توجه، حافظه و مهارت های کارکرد اجرایی در سنین مدرسه بروز پیدا می‌کند.
مقاله در حال نگارش است، با ما همراه باشید!
برای مشاهده صفحه پرسشنامه ها کلیک کنید!
ما رو در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید!
